| قبل | فهرست | بعد |
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 75
شود و قطع تعلّقات كند پيش از رسيدن موت و توشه اخرت بردارد از عمل و عبادت
و من كلام له (علیه السلام)يعنى از كلام امير المؤمنين (علیه السلام)است در زمانى كه سعيد بن العاص حاكم كوفه بود از جانب عثمان هديه فرستاد بسوى امير المؤمنين عليه السّلام و مكتوبى نوشت كه نفرستادهام بسوى احدى هديه بيشتر از آنچه از براى تو فرستادهام مگر از براى امير المؤمنين يعنى عثمان و چون مكتوب او بامير مؤمنان (علیه السلام)رسيد و خواند ان كلمات را و گفت انّ بنى اميّة ليفوّقونى تراث محمّد صلّى اللّه عليه و آله يعنى بنى اميّه مال موروث از رسول خدا را كه غنائم و هداياى ملوك باشد بمن مىرسانند اندك اندك مثل دوشيدن ناقه در يك دفعه اندك و نگاهداشتن تتمّه و اللّه لئن بقيت لهم لانفضنّهم نفض اللّحام الوذام التّربة يعنى سوگند بخدا كه اگر باقى ماندم از براى ايشان هر اينه بپاشم ايشان را مثل پاشيدن قصّاب پارهاى جگر يا شكنبه خاك آلود را بر زمين يعنى انها را بذلّت و خارى بخاك و خون بغلطانم در اطراف زمين
و من كلمات كان يدعو بها عليه السّلام يعنى از كلماتى است كه امير المؤمنين عليه السّلام دعا بان كلمات مىكردند اللّهمّ اغفر لى ما انت اعلم به منّى يعنى پروردگارا ستر كن و محو گردان از من گناه و نقصى را كه تو داناترى بان از من و طلب مغفرت در اين مقام عبارتست از طلب ستر و محو اثار قوّه طبيعيّه بظهور و غلبه اثار قوّه عقليّه و اگر چه انبياء و اوصياء خصوصا خاتم ايشان از عالم طبع رسته و از وابستگى وارسته و جستهاند امّا چون مراتب كمالات عقلائيّه غير متناهى و بمرتبه نمىرسد كه فوق ان نباشد و استعداد ايشان نيز بسرحدّ كمالست پس مادامى كه در قيد حيات باشند بجهة تحمّل ميثاق هدايت و ارشاد انا فانا در ترقّى و عارج معارج كمالات باشند و هر مرتبه از مراتب فوق ساتر و ماحى مرتبه تحت باشد پس ايشان در حقيقت دائم مستغفر باشند بلكه وجود و كون در اين عالم بلكه مطلق وجود امكانى ذنبى است عظيم و صاحبش تا بالمرّه از وجود خود غير فانى و محو شهود و حضور حقّ نگردد از گناه پاك نشده است و دوام اين حالت بىاستخلاص از دام حيات فانى ممكن و ميسّر نگردد پس كمّل از عباد در هر مقامى از مقامات طالب ستر و محو و فناء در آن مقام و رسيدن بفناء مطلق كه حيات مطلق است باشند و همّت انها در اهتمام استغفار و اتمام ان بيشتر از همه كس مصروف باشد فان عدت فعد لى بالمغفرة يعنى اگر عود كنم بگناه پس عود كن از براى من بمغفرت يعنى بهر مرتبه از مراتب كمال كه از فيض و فضل تو برسم چون نسبة بمرتبه فوق نقص و گناه است پس عود كردهام بگناه پس تو نيز از فضل و كرمت عود كن بمرحمت ديگر و عطا كن مرتبه فوق او را كه ساتر و ماحى آن مرتبه باشد اللّهمّ اغفر لى ما وايت من نفسى و لم تجد له وفاء عندى يعنى خداوندا عفو كن وعده و التزام مرا از جانب نفس خودم و حال آن كه نيافتى از براى وعده وفا را در نزد من و انوعده كمال شوق بعدم اعتناء و مبالات بامور طبيعيّه بالكليّه و اشتغال بعلوم عقليّه بتمامه بود و عدم وفاء بان وعد انهاض قوّه غضبيّه است در جهاد فى سبيل اللّه مثلا اگر چه وسيله باشد از براى كمالات عقليّه لكن غضب من حيث انّه غضب ذنب و حجاب قوّه عقليّه است و عفو و ستر او بالمرّه از اهمّ مطالبست اللّهمّ اغفر لى ما تقرّبت به اليك ثمّ خالفه قلبى يعنى بار خدايا عفو و ستر كن از براى من ان فعل و عملى را كه تقرّب جستم باو بسوى تو پس مخالف بود او را دل من يعنى ملائم با عقل من نبود بالذّات مثل قتل كفّار اگر چه از اقرب قرباتست لكن بالذّات چون هيجان قوّه غضبيّه طبيعيّه است منافر عقل و ذنب است و محو ستر او و عمل باثار او بدون اعانت بقوّه طبيعيّه كه از خاصيّت مجرّداتست از اهمّ مهام و اتمّ مرامست اللّهمّ اغفر لى رمزات الالحاظ و سقطات الالفاظ و شهوات الجنان و هفوات اللّسان يعنى خداوندا عفو كن اشارهاى نگاه بگوشه چشم را و لغزشهاى الفاظ را يعنى سخنان بد درشت را و خواهشهاى دل را و التذاذ بملتذّات دنيويّه را و لغزشهاى زبان را يعنى سخنان دنياويّه را و غرض استعمال جوارح است در مواقع ضروريّه طبيعيّه اگر چه غايت و فائده آن منافع و مصالح عقليّه و شرعيّه باشد امّا از جهة اين كه تقويت قوّه طبيعيّه است عفو و ستر اعمال ان و فعل و عمل بدون اليّت اعضاء و جوارح از اصلح مصالح و انفع منافع و مستحسن شرايع و طبايع باشد
و من كلام له (علیه السلام)قال لبعض اصحابه لما عزم على المسير الى الخوارج فقال له يا امير المؤمنين (علیه السلام)ان سرت فى هذا الوقت خشيت ان لا تظفر بمرادك من طريق علم النّجوم يعنى از كلام امير المؤمنين عليه السّلام است كه گفت از براى بعض اصحاب در وقتى كه عازم سفر جنگ خوارج بود و گفته بود يا امير المؤمنين (علیه السلام)اگر سفر بكنى در اين وقت مىترسم كه ظفر بمراد تو نيابى و بمقصود نرسى اين كه گفتم از راه علم نجوم گفتم فقال عليه السّلام ا تزعم انّك تهدى الى السّاعة الّتى من سار فيها صرف عنه السّوء و تخوّف السّاعة الّتى من سار فيها حاق به الضّرّ فمن صدّقك بهذا فقد كذّب القران و استغنى عن الاستعانة باللّه فى نيل المحبوب و دفع المكروه يعنى پس گفت امير المؤمنين (علیه السلام)ايا تو گمان ميكنى كه راه مىنمائى بسوى ان ساعتى كه كسى در ان سفر كند بگردد از او بدى و مىترسانى از ساعتى كه كسى در او سفر كند فرو گيرد او را ضرر پس هر كه تصديق تو كند تكذيب كرده است قرآن را از جهة قول خدا قل لا يعلم من فى السّموات و من فى الارض الغيب الّا اللّه و قوله (- تعالى- ) وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلَّا هُوَ و بىنياز شده باشد از يارى خواستن بخدا در رسيدن بمحبوب مطلوب و در دفع كردن مكروه نامرغوب و ينبغي فى قولك للعامل بامرك ان يوليّك الحمد دون ربّه لانّك بزعمك انت هديته الى السّاعة الّتى نال فيها النّفع و امن الضّرّ و سزاوار است از جهة سخن تو مر كسيرا كه عمل بامر تو كند اين كه تو را ولىّ و مستحقّ ستايش گرداند غير از پروردگار خود را از جهة آن كه تو بگمان خود او را راه نموده بسوى ساعتى كه در ان رسيده است بمنفعت و ايمن شده است از مضرّت ثمّ اقبل عليه السّلام على النّاس فقال ايّها النّاس ايّاكم و تعلّم النّجوم الّا ما يهتدى به فى برّ او بحر فانّها تدعو الى الكهانة يعنى پس رو اورد
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 76
امير (علیه السلام)بر مردم و گفت اى مردم بر حذر باشيد از ياد گرفتن علم نجوم مگر آن قواعد را كه راه برده شود بسبب ان در صحرا و در دريا پس بتحقيق كه آن صنعت علم نجوم داعى و سبب مىشود بسوى علم كهانت و كهانت صنعتى است كه باستعانت جنّ و شياطين اخبار كند از مغيبات و احداث كند باعمال و اذكار چند بحبّ يا عداوت يا منفعت يا مضرّت را در ميان مردم و نيست آن كس الّا شرير و خبيث و پليد مثل اعوان خود از شياطين و علم منجّم از حيثيّت اخبار بمغيبات و تعيين اوقات از براى تحصيل منافع و مضارّ از براى مردم و اعتقاد بر قدرت او بر صرف مسائت و بدى و ايصال منفعة و خوشى مثل عمل و اعتقاد كاهن باشد و كهانت قسمى است از سحر زيرا كه سحر مىتواند شد كه بى استعانت بجنّ و شياطين نيز باشد المنجّم كالكاهن و الكاهن كالسّاحر و السّاحر كالكافر و الكافر فى النّار سيروا على اسم اللّه يعنى ان منجّمى كه اخبار بغيب ميكند بعنوان جزم و متّكل است در منفعت و مضرّت بسعادت و نحوست اوقات بسبب اتّصالات كواكب و معتقد است باين كه انها مؤثّراتند حتما و او عالم است بعلل و اسباب حوادث و مردم را از خدا غافل و نوميد و اميدوار بقول و فعل خود مىسازد البتّه مثل كاهن بود در جزاء و جزاء كاهن چون فرد اعظم ساحر است مثل جزاء ساحر است و جزاء ساحر مثل جزاء كافر است از حيثيّت آن كه توكّل و توسّل بر خدا ندارد و جزاء كافر كه اتش است پس جزاء او نيز اتش است اى مردمان سفر بكنيد باستعانت اسم خدا و بگوئيد بسم اللّه باعتقاد درست البتّه جناب اقدس الهى دفع اذيّت و شرّ آن سفر را از مسافر خواهد كرد
و من كلام له (علیه السلام)بعد فراغه من حرب الجمل فى ذمّ النّساء يعنى از كلام امير المؤمنين عليه السّلام است بعد از فراغت از جنگ جمل در مذمّت زنان معاشر النّاس انّ النّساء نواقص الإيمان نواقص الحظوظ نواقص العقول يعنى اى گروه مردمان بتحقيق كه زنان ناقص ايمان و ناقص نصيب و ناقص عقول باشند فامّا نقصان ايمانهنّ فقعودهنّ عن الصّلوة و الصّيام فى ايّام حيضهنّ و امّا نقصان عقودهنّ فشهادة امرأتين منهنّ كشهادة الرّجل الواحد و امّا نقصان حظوظهنّ فمواريثهنّ على الانصاف من مواريث الرّجال يعنى امّا نقصان ايمان زنان پس بجهة نماز نكردن و روزه نداشتن در ايّام حيض و امّا نقصان عقل ايشان پس بجهة اين كه دو زن در شهادت دادن مثل يك مرد باشد و امّا نقصان نصيب از جهة آن كه در ميراث نصف ميراث مرد را مستحقّ باشد كه ربع و ثمن باشد بىولد و با ولد و مرد نصف و ربع مىبرد بىولد و با ولد فاتّقوا شرار النّساء و كونوا من خيارهنّ على حذر و لا تطيعوهنّ فى المعروف حتّى لا يطمعنّ فى المنكر يعنى پس بپرهيزيد از زنان شرير بدكردار و باشيد از زنان خوب برحذر و بركنار و اطاعت و پيروى رأى و تدبير ايشان نكنيد در امر نيك تا طمع نكنند شما را در امر بد يعنى تا شما را فريب ندهند بطمع امر خوب در انداختن در امر بد
و من كلام له (علیه السلام)يعنى از كلام امير المؤمنين عليه السّلام است ايّها النّاس الزّهادة قصر الامل و الشّكر عند النّعم و الورع عند المحارم يعنى اى مردمان از معرّفات و لوازم زهد و بىرغبتى و ترك دنيا كوتاهى اميد و آرزوى دنيا است يعنى نداشتن آرزوى امور دنياويّه بعيدة الحصول كثيرة الاسباب و شكر منعم حقيقى در نزد جميع نعمتها اگر چه اندك باشد و خوددارى در ارتكاب جميع محرّمات و شكّى نيست كه آرزوهاى دور و دراز دنيائى و اداء نكردن شكر نعمت و جرات در ارتكاب محرّمات نيست مگر بسبب محبّت دنيا و تعشّق بزيب و زينت دنيا پس نقايص اينها نباشد مگر از معرّفات و لوازم بىرغبتى و ترك دنيا فان غرب ذلك عنكم فلا يغلب الحرام صبركم و لا تنسوا عند النّعم شكركم يعنى اگر زهادت و ترك دنيا دور باشد از شما پس البتّه بايد غلبه نكند حرام و منهيّات صبر از دنيا شما را يعنى كف نفس شما از محرّمات مغلوب ارتكاب بمحرّمات نباشد و البتّه محترز از محرّمات باشيد و بايد فراموش نكنيد در نزد وصول به نعمتها شكر منعم حقيقى را يعنى اگر ترك دنيا نكنيد فى الجمله معرّفات و لوازم زهادت و ترك دنيا را ملازم باشيد كه باعث استخلاص از هلاكت اخروى است اگر چه مستحقّ اعلى درجات نجات و جنات نباشد بلكه مواظبت و دوام اين دو خصلت سبب توفيق رسيدن بزهادت و ترك دنيا خواهد شد فقد اعذر اللّه اليكم بحجج مسفرة ظاهرة و كتب بارزة العذر واضحة يعنى بتحقيق كه خداى (- تعالى- ) زوال عذر و حجّة از شما كرده است بجهة حجّتهاى روشن ظاهر پيغمبران و عقول و كتابهاى آشكار در حجّت و در ظاهر و در حقيقت پس با وجود حجج و كتب ظاهره بيّنه آشكار عذر ارتكاب محارم و كفران نعمت و عبادت خدا نكردن از شما مرتفع خواهد بود زيرا كه غايت مرتبه انذار و تخويف بارسال رسل و انزال كتب حاصل است
و من كلام له (علیه السلام)فى صفة الدّنيا يعنى از كلام امير المؤمنين عليه السّلام است در صفة دنيا ما اصف من دار اوّلها عناء و اخرها فناء فى حلالها حساب و فى حرامها عقاب من استغنى فيها فتن و من افتقر فيها حزن يعنى چه وصف كنم از سرائى كه اوّل او تعب است و رنج و اخر ان فناء و نيستى است شكّى نيست در رنج تحصيل امتعه دنيا و فناء ان در اخر از اهلش بتقريب مرگ در حلال امتعه دنيا حسابست در روز قيامت و در حرام ان عقاب كسى كه غنى گرديد در امتعه دنيا مفتون و ممتحن و در معرض بلايا و فتن است كسى كه فقير مال دنيا باشد در دنيا در غصّه و حزنست و من ساعها فاتته و من قعد عنها و اتته يعنى كسى كه سعى و تلاش در تحصيل دنيا كرد دنيا فوت شد از او و سبب خسارت او شد بتقريب اين كه مزرعه اخرت او بود و زراعت نكرد و عمر او صرف در تحصيل او شد و كسى كه نشست از تحصيل دنيا دنيا با او موافقت كرد در تحصيل اخرت و موجب تجارت او شد و من ابصر بها بصر له و من ابصر اليها اعمته يعنى كسى كه خوب نگاه كرد در امر دنيا دنيا بينا و آگاهش كرد در كار اخرت و هدايت يافت و كسى كه نگاه كرد بسوى زخارف و زيب و زينت دنيا مفتون او شد و دنيا او را كور و كر كرد از بيّنات در امر اخرت و بگمراهى و هلاكت گرفتار شد
و من خطبة له (علیه السلام)و هى من الخطب العجيبة و تسمّى الغرّاء يعنى از خطبه
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 77
امير المؤمنين عليه السّلام است و اين خطبه از خطبهاى عجيبه است و ناميده شده است غرّا يعنى نورانى الحمد للّه الّذى علا بحوله و دنا بطوله يعنى حمد و سپاس مختصّ خداى آن چنانيست كه غالب و قاهر است بقوّت و قدرت كاملهاش و جميع كائنات بتقريب شدّت قدرت او ازلا و ابدا مستهلك و مقهور او باشند و نزديكست بهر موجودى بسبب فضل و فيض و رحمة واسعهاش مانح كلّ غنيمة و فضل و كاشف كلّ عظيمة و ازل يعنى معطى هر فائده و زيادتى او است از جهة دنوّ بطولش و كاشف و دافع هر صعوبت و شدّت او است از جهة علوّ بحولش احمده على عواطف كرمه و سوابغ نعمه يعنى ستايش ميكنم انخدا را بر احسانهاى متواليه او و نعمتهاى واسعه او و أومن به اوّلا باديا و استهديه قريبا هاديا يعنى تصديق باو ميكنم بتقريب مبدء و ظاهر بودن او زيرا كه تصديق معلول و مظهر مر مبدء و ظاهر را ضروريست و طلب راهنمائى او ميكنم از جهة نزديك و راهنما بودن او زيرا كه طلب راهنمائى از راهنما نزديك مر راه كم كرده را ضروريست و استعينه قاهرا و قادرا يعنى طلب يارى او ميكنم از جهة با قوّت و توانا بودن او و طلب يارى عاجز از قوى توانا ضروريست و اتوكّل عليه كافيا ناصرا يعنى و وامىگذارم باو از جهة كفيل و ياور بودن او و توكّل فقير بىنوا بر كفيل ياور از ضروريّاتست
و اشهد انّ محمّدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عبده و رسوله ارسله لانفاذ امره و انهاء عذره و تقديم نذره يعنى شهادت مىدهم اين كه محمّد ( صلی علیه و آله و السلام)بنده او است و متحقّق است در بندگى و رسول و فرستاده او است بر خلق فرستاده است او را از براى اجرا داشتن امر و حكم او و رساندن حجّة او بر بندگان كه قران باشد و پيش داشتن انذار و تخويف او اوصيكم عباد اللّه بتقوى اللّه الّذى ضرب لكم الامثال و وقّت لكم الاجال يعنى وصيّت ميكنم شما را اى بندگان خدا بتقوى خداى آن چنانى كه در بيان احكام و دلائل و مواعظ و هدايت شما مثلها زده است در قران و قصّهها گفته است و معيّن كرده است از براى شما مدّتها را كه روز و ماه و سال باشد از براى تعيين اوقات معاملات و مناكحات و مواعيد شما و البسكم الرّياش و ارفع لكم المعاش يعنى و پوشانيده است شما را لباس قوّه امد و شد باطراف و اكناف در اسفار و سياحتها و وسعت داده است از براى شما معيشت و زندگانى را بايجاد اسباب اكتساب از زراعت و فلاحت و تجارت و احاط بكم الاحصاء و ارصد لكم الجزاء يعنى و شامل گردانيده است بشما شماره كردن او عمل شما را و از تمام خير و شرّ شما مطّلع است و منتظر ساخته است از براى شما جزاء عمل شما را و اثركم بالنّعم السّوابغ و الرّفد الرّوافع يعنى اختيار كرد شما را بنعمتهاى تامّه كامله و عطايا و بخششهاى بلند
و انذركم بالحجج البوالغ يعنى و ترساند شما را از اعمال بد بدلائل و براهين تامّه انبياء و كتب فاحصاكم عددا و وظّف لكم مددا يعنى پس شماره كرد شما را شماره كردن عظيمى كه احدى از علم او بيرون نيستند و قرارداد كرد از براى شما مدّتها و اوقات عمر و بقا را فى قرار خبرة و دار عبرة يعنى در محلّ و مكان امتحان و اختبار و در سراى آزمايش و اعتبار أنتم مختبرون فيها و محاسبون عليها يعنى شما ممتحن باشيد در دار دنيا و حساب كشيده شده باشيد بر كردار در ان در روز جزا الدّنيا رنق مشربها ردع مشرعها يعنى دنيا كدر و سياه است چشمهاش و گل و لجن است ابگاهش يونق منظرها و يوبق مخبرها يعنى خوش آينده است منظر دنيا و ظاهر دنيا و هلاككننده و بد است محلّ خبر گرفتن باطن او غرور حائل و ضوء افل و ظلّ زائل و سناد مائل يعنى دنيا فريبدهنده مانع از مقصود است و صاحب روشنائى غائب شونده از نظر است و سايه فانى شونده است و تكيهگاه خراب شونده است حتّى اذا انس نافرها و اطمئنّ ناكرها قمصت بارجلها و قنصت باحبلها و اقصدت باسهمها يعنى تا زمانى كه مأنوس شد با او كسى كه نفرت داشت از او و مطمئنّ شد از او كسى كه منكر بود از او لگد مىزند بپاهاى خود او را و صيد ميكند بدامهاى خود او را و هلاك مىگرداند به تيرهاى خود او را و اعلقت المرء اوهاق المنيّة قائدة له الى ضنك المضجع و وحشة
المرجع و معاينة المحلّ و ثواب العمل يعنى بگردن مرد مىاندازد ريسمانهاى مرگ را و مىكشاند مر آن مرد را بسوى خوابگاه تنگ گور و منزل با وحشت اخرت و مكان ديدار و جزاء كردار و كذلك الخلف بعقب السّلف و لا تقلع المنيّة اختراما و لا يرعوى الباقون اجتراما يعنى بمثل آن حالت باشند مردمان جانشين در عقب رفتهگان و ترك نمىكند مرگ هلاكترا و منزجر نمىسازد باقى ماندگان را از جرم و گناه كردن يحتذون مثالا و يمضون ارسالا الى غاية الانتهاء و صيور الفناء يعنى مطابق و موافق يكديگر باشند در صفت و خصلت و در مىگذرند دسته دسته تا رسيدن بغايت منتها و عاقبت نيستى و فنا حتّى اذا تصرّمت الامور و تقضّت الدّهور و ازف النّشور اخرجهم من ضرائح القبور و اوكار الطّيور و اوجرة السّباع و مطارح المهالك سراعا الى امره مهطعين الى معاده رعيلا صموتا قياما صفوفا يعنى تا آن زمانى كه منقطع گشت امور و كارها و درگذشت زمانها و نزديك شد نشر و جمع خلايق در محشر بيرون اورد خدا مردمان را از شكاف قبرهاى ايشان و از آشيانهاى مرغانى كه ايشان را طعمه كردهاند و از حجرات درندگانى كه ايشان را خوردهاند و از مكانهائى كه در ان هلاكشدهاند در حالتى كه تندروندهاند بسوى امر خدا و روى آورندهاند بسوى معاد خدا دستهشدگان خاموشان ايستادگان صفزنندگان ينفذهم البصر و يسمعهم الدّاعى يعنى تجاوز ميكند از ايشان نور بصر يعنى مرئى و ظاهرند و مىشنواند ايشان را داعى يعنى هر زمان كه خوانده شوند حاضرند عليهم لبوس الاستكانة و ضرع الاستسلام و الذّلّة
يعنى لازم ايشان باشد لباس مسكنة و فروتنى اطاعت و مذلّت قد ضلّت الحيل و انقطع الامل يعنى بتحقيق كه ضايع است حيله و تدبيرها و منقطع است آرزوها و هوت الأفئدة كاظمة و خشعت الاصوات مهيمنة يعنى افتادهاند دلها از هوسها در حالتى كه نگاهدارندهاند خود را و لرزنده است اوازها در حالتى كه پستست و الجم العرق و عظم الشّفق يعنى جاريست عرق از صورت
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 78
ايشان تا دهن ايشان مثل لجام و بزرگست خوف و ترس ايشان و ارعدت الاسماع لزبرة الدّاعى الى فصل الخطاب و مقايصة الجزاء و نكال العقاب و نوال الثّواب يعنى و گوشها مضطربند از خشونت او از خواننده بسوى خطاب فاصل ميان حقّ و باطل و گرفتن جزاء و عقوبت عذاب و بخشش ثواب عباد مخلوقون اقتدارا و مربوبون اقتسارا و مقبوضون احتضارا و مضمّنون اجداثا و كائنون رفاتا و مبعوثون افرادا و مدينون جزاء و مميّزون حسابا يعنى اهل محشر بندگان مخلوق شدهاند از روى قدرت و توانائى و تربيت شدهاند از روى جبر و قهر و گرفته شدهاند از روى احتضار موت و فرو گرفته شدهاند از جهة قبر و شنوندهاند استخوان پوسيده و مبعوث شدهاند بتنهائى و جزا داده شدهاند از روى عوض كردار و ممتازند از روى حساب قد امهلوا فى طلب المخرج و هدوا سبيل المنهج و عمّروا مهل المستعتب و كشف عنهم سدف الرّيب يعنى بتحقيق كه مهلت داده شدهاند در طلب خروج از تاريكى جهل و نموده شدند راه واضح را و عمر داده شدند از جهة مهلت استرضاء خدا و برداشته شد از ايشان تاريكى شبهه تشكيك را و خلوّ المضمار الجياد و رويّة الارتياد و اناة المقتبس المرتاد فى مدّة الاجل و مضطرب المهل يعنى واگذاشته شدند از براى سوقان گرفتن اسبهاى خوب نفوس و از براى تدبير طلب كردن خير و از براى تانّى افروزنده اتش طلب راه خدا در مدّت عمر و در زمان مضطرب بقاء در دنيا فيا لها امثالا صائبة و مواعظ شافية لو صادقت قلوبا زاكية و اسماعا واعية و البابا حازمة يعنى تعجّب است كه مثلهاى درست مطابق ممثّل و وعظهاى شفادهنده مؤثّره در قلوب اگر برخورد دلهاى پاك مستعدّ مر قبول هدايت را و گوشهاى دل شنونده دريابنده را و رأيهاى جازمه ثابته را و عقلهاى محتاطه را فاتّقوا اللّه تقيّة من سمع فخشع و اقترف فاعترف و وجل فعمل و حاذر فبادر فايقن فاحسن و عبّر فاعتبر و حذّر فازدجر يعنى بپرهيزيد خدا را پرهيز كردن كسى كه شنيد پس ترسيد و كسب كرد گناه را پس اعتراف كرد و ترسيد و عمل و اطاعت كرد و احتراز از گناه كرد پس پيشى گرفت در عبادت و يقين حاصل كرد بمرگ پس كار نيك كرد و ديد عبرت ديگران را و عبرت گرفت و ترسانده شد پس قبول منع كرد و اجاب فاناب و راجع فتاب و اقتدى فاهتدى و ارى فراى يعنى پرهيز كردن كسى كه جواب داد رسول خدا را پس رجوع كرد بسوى خدا و رجوع كرد بفطرت اصلى خود پس توبه كرد و پيروى انبياء كرد پس موافق شد با ايشان در عمل و اعتقاد نموده شد باو اثار و علامات حق را پس شناخت حق را فاسرع طالبا و نجا هاربا فاناد ذخيرة و اطاب سريرة و عمر معادا يعنى بشتافت در حالتى كه طلب كننده مطلوب خود است و رستگار شد در حالتى كه گريزان از گناه است پس حاصل كرد منفعت ذخيره اخرت را و پاك كرد باطن خود را يعنى روح خود را و عمارت سراى معاد خود را و استظهر زادا ليوم رحيله و وجه سبيله و حال حاجته و موطن فاقته يعنى نگاهداشت توشه را از براى روز كوچ كردن خود و جهت راه خود و حالت احتياج خود و محلّ ضرورت خود و قدّم لدار مقامه يعنى پيش فرستاد ان ذخيره را از براى سراى اقامت خود فاتّقوا اللّه عباد اللّه جهة ما خلقكم له و احذروا منه كنه ما حذّركم من نفسه و استحقّوا منه ما اعدّ لكم بالتّنجّز لصدق ميعاده و الحذر من هول معاده يعنى پس بپرهيزيد خدا را اى بندگان خدا از جانب آن چيزى كه خلق كرده است شما را از براى آن چيز كه عبادت باشد و بر حذر و خوف باشيد از خدا حقيقت ان ترسى كه بشما رسانيده است از ذات خود و مستحقّ بشويد از او بهشتى را كه اماده كرده است از براى شما بسبب رسيدن بصدق وعده او و بسبب بركنار شدن از ترس معاد و قيامت او منها يعنى بعضى از ان خطبه است جعل لكم اسماعا لتعى ما عناها و ابصارا لتجلو عن عشاها يعنى خلق كرد از براى شما گوشها از جهة حفظ آن چه را كه مهمّ و ضرور است آن گوش را و چشمها از جهة كشف و ظاهر كردن بيرون شدن از كورى و اشلاء جامعة لاعضائها ملائمة لاحنانها فى تركيب صورها و مدد عمرها يعنى و خلق كرد جسدها را در حالتى كه جامع بودند اعضاء خود را ملائم بودند مر اطراف خود را در تركيب شكلها و مدّتهاى عمر بابدان قائمة بارفاقها و قلوب زائدة لارزاقها فى مجلّلات نعمه و موجبات مننه و حوائز عافيته و حواجز بليّته يعنى با بدنهاى ثابته بمنافع خود و دلهاى طالبه مر روزيهاى خود كائن در اسباب نعمتهاى بزرگ او و اسباب منتهاى او و در جمع آورندهاى عافيت او و موانع بلاهاى او و قدّر لكم اعمارا سترها عنكم يعنى معيّن گردانيد از براى شما عمرهائى را كه پوشيده داشته از شما مقدار انرا و خلّف لكم عبرا من اثار الماضين قبلكم من مستمتع خلاقهم و مستفسح خناقهم يعنى باقى گذاشت از براى شما عبرتها از اثار و علامات مردمى كه گذشتهاند پيش از شما از اشخاص برخوردار از نصيب دنياى خود و اشخاص با وسعت مدّت مرگ گلوگير خود ارهقتهم المنايا دون الامال و شذّ بهم عنها تخرّم الاجال يعنى دريافت بسرعت ايشان را مرگها پيش از رسيدن به آرزوها و قطع كرد ايشان را از آرزوها بريدن مرگها لم يمهّدوا فى سلامة الابدان و لم يعتبروا فى انف الاوان يعنى مهيّا و تسويه نكردند امرى را در سلامتى بدنها و عبرت نگرفتند در اوائل زمان فهل ينتظر اهل بضاضة الشّباب الّا حوانى الهرم و اهل غضارة الصّحّة الّا نوازل السّقم يعنى پس منتظر نباشند اهل طراوت و نازكى از جوانان مگر انحنا و پشتكژى پيرى را و اهل خوشى و خوبى صحّت مگر مرضهاى دشوار و شديده را و اهل مدّة البقاء الّا اونة الفناء مع قرب الزّيال و ازوف الانتقال يعنى و منتظر نباشند اهل زمان بقاء مگر اوقاتها و زمانهاى فناء و نيستى را با وصف نزديك بودن زوال و رسيدن برحلت و انتقال از دنيا و علز القلق و الم المضض و غصص الحرض و تلفّت الاستغاثة بنصرة الحفدة و الاقرباء و الأعزّة و القرناء يعنى و با وصف لرزه و درد و قلق و اضطراب و درد مصيبت و غصّهاى حزن و محنت و چشم داشت فرياد رسيدن بسبب ياورى فرزند
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 79
زادگان و خويشان و عزيزان و همسران فهل دفعت الأقارب او نفعت النّواحب و قد غودر فى محلّة الاموات رهينا و فى ضيق المضجع وحيدا يعنى پس ايا دفع كردند خويشان ضررى را و نفع بخشيدند گريه كنندگان خسارتى را و بتحقيق كه واگذاشته شد در مكان اموات در حالتى كه در گرو عملست و در تنگناء خوابگاه در حالتى كه تنها است و قد هتكت الهوام جلدته و ابلت النّواهك جدّته و عفت العواصف اثاره و محى الحدثان معالمه يعنى بتحقيق كه دريدند مار و مور و كرم پوست او را و كهنه ساختند غلبهكنندگان نواى او را و ناپديد ساختند بادهاى سخت اثار او را و محو كردند حوادث دوران نشانهاى او را و صارت الاجساد شحبة بعد بضّتها و العظام نخرة بعد قوّتها يعنى و گرديدند جسدها متغيّر بعد از طرارت و تازگى انها و استخوانها پوسيده بعد از قوّة انها و الارواح مرتهنة بثقل اعبائها موقنة بغيب انبائها يعنى و ارواح باشند گرو شده بسنگينى بارهاى خود يقينكننده باخبارات غيب خود كه قيامت باشد و لا تستزاد من صالح عملها و لا تستعتب من سىّء زللها يعنى طلب نمىتوانند كرد زيادت را از عمل نيكشان و استرضاء نمىتوانند حاصل كرد از بدى لغزشهاى ايشان ا و لستم اباء القوم و الابناء و اخوانهم و الاقرباء تحتذون امثلتهم و تركبون قدّتهم و تطئون جادّتهم يعنى ايا نيستيد شما پدران قوم و پسران و برادران قوم و خويشان قوم اقتدا و پيروى مىكنيد اعمال ايشان را و سوار مىشويد طريقه ايشان را و گام مىگذاريد راه ايشان را فالقلوب قاسية عن حظّها لاهية عن رشدها سالكة فى غير مضمارها كانّ المعنى سواها و كانّ الرّشد فى احراز دنياها يعنى پس دلها سختست از حظّ و نصيب خود و تاركست از صلاح خود روندهاند در غير محلّ عمل خود گويا كه مقصود غير ايشانند و صلاح در جمعاورى دنياء ايشانست و اعلموا انّ مجازكم على الصّراط و مزالق دحضه و اهاويل زلله و ثارات اهواله يعنى بدانيد كه گذشتن شما بر پل صراط است كه بر جهنّم كشيدهاند و بر محلّ لغزيدن او و بر ترسهاى لغزش او و بر بسيارى حالات خوفهاى او فاتّقوا اللّه تقيّة ذى لبّ شغل التّفكّر قلبه و انصب الخوف بدنه و اسهر التّهجّد غرار نومه يعنى پس بپرهيزيد خدا را پرهيز كردن صاحب عقلى كه مشغول ساخته باشد تفكّر در امر اخرت دلش را و در رنج انداخته باشد خوف بدنش را و
گردانيده باشد بيخواب عبادت شب خواب اندك او را و اظمأ الرّجاء هو اجر يومه و ظلف الزّهد شهواته و اوجف الذّكر بلسانه و قدّم الخوف لامانه يعنى و تشنه ساخته باشد اميد ثواب او روزهاى بسيار گرم او را يعنى صائم ساخته باشد او را و منع كرده باشد ترك دنيا شهوتهاى او را و بشدّت متحرّك ساخته باشد ذكر خدا زبانش را و پيش واداشته باشد خوف را از براى امن از خوف خود و تنكّب المخالج عن وضح السّبيل و سلك اقصد المسالك الى النّهج المطلوب و دور كرده باشد تشكيكات را از راه واضح و رفته باشد نزديكترين راهها را بسوى طريقه مطلوب و لم تفتله فاتلات الغرور و لم تعم عليه مشتبهات الامور يعنى برگردانيده باشد او را پيچيدگيهاى فريب و غرور و پوشيده نشده باشد بر او مشتبهات امور ظافرا بفرحة البشرى و راحة النّعمى يعنى در حالتى كه فايز شده باشد به بشارت شادى و نعمت و راحت بهشت فى انعم نومه و امن يومه يعنى در حالتى كه باشد در خوشتر خوابش در قبر و امنتر روزش در قيامت قد عبر معبر العاجلة حميدا و قدّم زاد الاجلة سعيدا يعنى بتحقيق عبور كرده باشد از پل عاجل دنيا حمد كننده و پيش فرستاده باشد توشه اجل اخرت را نيكبخت شده و بادر من وجل و اكمش فى مهل يعنى پيشدستى كرده باشد در بندگى از خوف و تند رفتار كرده باشد در عبادت در زمان مهلت دنيا و رغب فى طلب و ذهب عن هرب يعنى راغب شده باشد در طلب اخرت و رونده باخرت باشد از گريختن دنيا و راغب فى يومه غده و نظر قدما امامه يعنى نگاهبان باشد در روز دنيا فرداى اخرتش را و نگاه كننده باشد هميشه پيش رويش را فكفى بالجنّة ثوابا و نوالا و كفى بالنّار عقابا و وبالا يعنى پس كافى است بهشت از براى ثواب و بخشش به نيكان و كافيست اتش از براى عذاب و شدّت ببدان و كفى باللّه منتقما و نصيرا يعنى و كافيست خدا از براى انتقام و يارى بدان و نيكان و كفى بالكتاب حجيجا و خصيما يعنى و كافى است قران از براى حجّة و دليل و دشمن بودن منكرين اوصيكم بتقوى اللّه الّذى اعذر بما انذر و احتجّ بما نهج يعنى وصيّت ميكنم شما را بتقواى خدا آن چنانى كه رفع عذر كرده است بسبب انذار و تخويف كردن ارسال رسل و احتجاج كرده است بطريق واضح انزال كتب و حذّركم عدوّا نفذ فى الصّدور خفيّا و تفث فى الاذان نجيّا يعنى و ترسانيد شما را دشمنى را كه داخل شده است در سينهاى شما نهانى و دميده است در گوش و دل شما را از پنهانى فاضل و اردى و وعد فمنّى و زيّن سيّئات الجرائم و هوّن موبقات العظائم يعنى پس گمراه كرده و هلاك ساخته و وعده داده و به آرزو انداخته و زينت داده بدهاى گناهان را و اسان گردانيده مهلكات بزرگ را از براى شما حتّى اذا استدرج قرينته و استغلق رهينته انكر ما زيّن و استعظم ما هوّن و حذّر ما امن به يعنى تا از زمانى كه باعلى درجه شقاوت رسانيد مصاحب خود را و مقيّد و بسته گردانيد انكسى را كه در گرو اطاعت او بود انكار كرد آن چه را كه زينت مىداد و دشوار شمرد آن چه را كه اسان مىشمرد و ترساند آن چه را كه ايمنى مىداد و منها صفة خلق الانسان يعنى بعضى از اين خطبه در صفت خلقت انسان است ام هذا الّذى انشأه فى ظلمات الارحام و شغف الاستار نطفة دهاقا علقة محاقا و جنينا و راضعا و وليدا و يافعا و كلمه ام در اين مقام ظاهر آنست كه منقطعه بمعنى بل و همزه باشد يعنى بلكه ايا ايشان آن چنان كسى است كه انشاء كرده است خدا او را در تاريكيهاى بچّهدانهاى مادران و غلافهاى پردهاى ارحام در حالتى كه بود نطفه ريخته شده يعنى منى و علقه سياه كرده شده يعنى قطعه از خون سياه كه از منى سفيد خلق شده و بچّه در شكم مادر و شيرخوار و ولد و كودك شده و بحدّ بلوغ رسيده ثمّ منحه قلبا حافظا و لسانا لافظا و بصرا لاحظا ليفهم معتبرا و يقصّر مزدجرا يعنى پس خدا عطيّه داد باو دل حفظ كننده را و زبان گوينده
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 80
را و چشم بيننده را از براى اين كه بفهمد در حالتى كه عبرت گيرنده باشد و باز ايستد از عصيان در حالتى كه منزجر و بىرغبت باشد حتّى اذا قام اعتداله و استوى مثاله نفر مستكبرا و خبط سادرا مانحا فى غرب هواه كادحا سعيا لدنياه يعنى تا آن زمانى كه برپا شد اعتدال اعضاء و جوارح او و راست شد صورت و شخص او رم كرده و سرباز كشيد از اطاعت در حالتى كه متكبّر باشد و گمراه شد در حالتى كه بىباك باشد و در حالتى كه آب كشنده باشد از دلو بزرگ چاه هوا و خواهش نفس خود و جهد و تلاش كننده و سعى كننده باشد از براى دنياى خود فى لذّات طربه و بدوات اربه لا يحتسب رزيّة و لا يخشع تقيّة يعنى در حالتى كه باشد در سرور لذّتهاى خود و ظهور حاجتهاى خود و گمان نكند مصيبتى را و نترسد محذورى را فمات فى فتنته عزيزا و عاش فى هفوته يسيرا لم يفد عوضا و لم يقض مفترضا يعنى پس بميرد در گمراهى خود فريب خورده شده و زندگانى كرده در لغزشهاى خود زمانى اندك و كسب نكرده عوضى را و بجا نياورده واجبى را دهمته فجعات المنيّة فى غبّر جماحه و سنن مراحه يعنى گرفته باشد او را ناگاه دردهاى مرگ در حالتى كه باشد در بقيّه سركشى خود و در طريقه نشاط و خوشى خود فظلّ سادرا و بات ساهرا يعنى روز بشب رسانيد حيران و شب را گذراند بيدار فى غمرات الالام و طوارق الاوجاع و الاسقام يعنى در
حالتى كه باشد در سختىهاى ناخوشيها و شب درايندهاى دردها و مرضها بين اخ شقيق و والد شفيق و داعية بالويل جزعا و لادمة للصّدر قلقا يعنى در ميان برادر همزاد و پدر مهربان و زن فرياد زننده بواويلا از روى ناشكيبائى و بر سينه زننده از روى اضطراب و حيرانى و المرء فى سكرة ملهية و غمرة كارثة و انّه موجعة و جذبة مكربة و سوقة متعبة يعنى و حال آن كه آن مرد باشد در بيهوشى مرگ غافل كننده و شدّتى شكننده و ناله درد آورنده و كشاندنى غمآورنده و راندنى رنج آورنده ثمّ ادرج فى اكفانه مبلسا و جذب منقادا سلسا يعنى پس پيچيده شود در كفنهاى خود نوميد از اهل و مال و كشانيده شود از دنيا مطيع و هموار ثمّ القى على الاعواد رجيع وصب و نضو سقم يعنى پس انداخت شود بر پارهاى چوبهاى جنازه بازگشته از مرض و نزار و لاغر شده از رنجورى تحمله حفدة الولدان و حشدة الاخوان يعنى بدوش بردارند او را خدمتكاران كه پسران باشند و يارىگران كه برادران باشند الى دار غربته و منقطع زورته يعنى بسوى خانه غربة قبر او و محلّ انقطاع زيارت كردن او حتّى اذا انصرف المشيّع و رجع المتفجّع اقعد فى حفرته نجيّا لبهتة السّؤال و عثرة الامتحان يعنى تا آن زمانى كه برگردد مشايعت كننده و بازايد مصيبت كشيده نشانده مىشود آن مرده در گودال در حالتى كه آهسته سخن گويد از دهشت و بيهوشى سؤال و لغزش در آزمايش در گور و اعظم ما هنالك بليّة نزل الحميم و تصلية الجحيم و فورات السّعير
يعنى بزرگتر چيزى كه در قبر است از روى بليّه و درد مهيّا ساخته شده اب گرم جهنّم است و بريان كردن اتش جحيم و دوزخ است و جوشيدن زبانهاى اتش است از براى عذاب عاصيان لا فترة مريحة و لا دعة و لا قوّة حاجزة و لا موتة ناجزة و لا سنة مسلية بين اطوار الموتات و عذاب السّاعات انّا باللّه عائذون يعنى نيست در قبر سستى در عذاب راحتدهنده و نيست واگذاشتن زايل كننده عذاب و نيست قوّت منعكننده از عذاب و نيست مرگ زود در رسنده و نيست سستى اوّل خواب ارام دهنده باشد در ميان حالتهاى مرگها و عذاب ساعتها بتحقيق كه ما بخدا پناه برندگانيم و بدانكه سؤال قبر و ثواب و عقاب عالم برزخ از ضروريّات دين و مقتضيات عقل و منكران كافر است اگر چه عقل در تفاصيل جزئيّات ان قاصر باشد لكن حكم ميكند بصحّت ان بنحوى كه از شريعت غرّا رسيده است و بيان حقيقت عالم برزخ و وقايع در ان مقتضى است مجالى اوسع از اين مقام و على اللّه التوكّل و الاعتصام عباد اللّه الّذين عمّروا فنعموا و علّموا ففهموا و انظروا فلهوا و سلّموا فنسوا يعنى اى بندگان خدا آن چنان بندگانى كه عمر داده شدند پس بنعمت گذراندند و دانا گردانيده شدند عذاب اليمى و وعده خوب و بد را و مهلت داده شدند پس غافل شدند و سلامت داده شدند پس فراموش كردند مبدء و معاد خود را امهلوا طويلا و منحوا جميلا و حذّروا اليما و وعدوا جسيما يعنى مهلت داده شدند زمان درازى و بخشش داده شدند بخشش نيكوئى و ترسانيده شدند عذاب اليمى و وعده داده شدند ثواب بزرگى احذروا الذّنوب المورطة و العيوب المسخطة يعنى حذر كنيد گناهان اندازنده بهلاكت را و عيبهاى خشم آورنده خدا را اولى الابصار و الاسماع و العافية و المتاع هل من مناص او خلاص او معاد او ملاذ او فرار او مجار ام لا يعنى اى صاحبان ديدها و گوشها و سلامتى و گذران دنيا ايا هست گريزگاهى يا خلاصى يا پناهى يا تكيهگاهى يا فرار كردنى و يا مرجعى يا نيست فانّى تؤفكون ام اين تصرفون ام بما ذا تفترون يعنى پس بچه حال بازگرديده مىشويد و آيا بكدام مكان برگردانيده مىشويد و ايا بچه چيز فريفته مىشويد و انّما حظّ احدكم من الارض ذات الطّول و العرض قيد قدّه متعفّرا على خدّه يعنى منحصر است نصيب يكى از شماها از زمين صاحب درازى و پنهائى بقدر قامت او كه قبر او باشد در حالتى كه خاك ريخته شده باشد بر رخسار او الان عباد اللّه و الخناق مهمل و الرّوح مرسل فى فينة الارتياد و راحة الاجساد و مهل البقيّة و انف المشيّة و انظار التّوبة و انفساح الحوبة يعنى دريابيد اين زمان را اى بندگان خدا كه مرگ گلوگيرنده فرو گذاشته شده است و روح رها كرده شده است در حالتى كه هستيد در وقت طلب كردن و راحت بدنها يعنى مرض نداشتن و تأخير بقيّه عمر و اوّل اختيار و مهلت توبه كردن و وسعت داشتن زمان حاجت قبل الضّنك و المضيق و الرّوع و الزّهوق و قبل ندوم الغائب المنتظر و اخذة العزيز المقتدر يعنى پيش از تنگى احوال و مكان تنگ كه قبر باشد و خوف و اضمحلال و پيش از رسيدن مرگ غائب از نظر انتظار كشيده شما و گرفتن عذاب خدا صاحب قوّت و قدرت و فى الخبر انّه (علیه السلام)لما خطب بهذه الخطبة اقشعرّت لها الجلود و بكت العيون و ز جفت القلوب يعنى در خبر است كه در وقتى كه امير المؤمنين عليه السّلام خواندند اين خطبه را
| قبل | فهرست | بعد |