كند راه اثبات خلّاق طى‏

به هر چه كه تغييرى آرد پديد

نشانى ز بودن بود بس مديد

ز بود خداوند عزّو و جل

كه باشد وجودش ز روز ازل‏

شبيهى ندارد خداى سترگ‏

در اين باره باشد دليلى بزرگ‏

كه مردم شبيهى به يكديگرند

دليلى به هر جا همى برترند

به كنهش ندارد چو راهى حواس‏

نشايد كه او را نمودن قياس‏

نه پوشنده‏اى مى‏كند استتار

مر او را كه باشد همى آشكار

كه سازنده و آنچه را ساخته‏

پى تربيت جمله بنواخته‏

معين نموده همى مرزشان

بداده همى پرورش جانشان‏

جدايند و يكجا نباشد يقين‏

بود با تفاوت يقينا قرين‏

خدايى كه يكتا و تنها بود            

مؤثر عدد در همان نا بود

خدايى بود كو نبيند به خويش‏

همى جنب و جوش و نگردد پريش‏

همى بشنود ليكن او را نياز

نباشد بگوش و به اين گونه ساز

ببيند و ليكن بديده مباد

مجهّز كه از خصلتش دور باد

بود بر همه بندگانش گواه

تماسى نباشد ورا رو براه‏

ز مردم جدا باشد آن بى‏همال‏

ولى فاصله نايدش در خيال‏

وجودش به هر جا بود آشكار

ولى كس نبيند همان كردگار

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 284

نه از اين كه باشد به مثل هوا

كزين شيوه باشد به هر جا جدا

جدا باشد از آنچه دارد وجود

كه قادر بود آن خداى ودود

در عالم هر آنچه بود در مسير

به درگاه آن خالق بى‏نظير

تواضع كنند و جدايند از او

سخن كى بود در خور گفت و گو

كسى كو بگويد ز وصفش سخن

ز حيث حدود او شود در محن‏

حدودى چو او را بيايد به بر

شمارش شود خالق بحر و بر

كسى كو در اين ره گذارد قدم

بپويد رهى با تمام همم‏

زند لطمه بر دائمى بودنش‏

خطا باشد اين ره بپيمودنش‏

ز حالات يزدان چو پرسد كسى

ز وصفش سخن آورد او بسى‏

كسى كو بپرسد خدا در كجاست‏

به جا و مكان وى آن دم گواست‏

بوقتى كه دانش نبودى عيان

بدى عالم آن دم خداى جهان‏

به وقتى كه مخلوق عالم نبود

مربّى بدى آن خداى ودود

به وقتى كه قادر نبودى به دهر

نبودى نشانى ز خشم و ز قهر

خداوند قادر بدى در عمل‏

توانا خداوند عزّ و جل‏

رهبر دنيا و آخرت

چو خورشيدى آمد خلافت پديد            

درخشنده نورى ز بالا رسيد

كجى رفت و شد ناپديد انحراف‏

بپايان بيامد دگر اختلاف‏

خداوند با عزّ و با اقتدار

نمود اين چنين حكمتى برقرار

گروهى شده بر گروه دگر

مسلّط بيامد بر آنان ظفر

همه، همچو آنان كه در دام غم

غم قحطى و مانده اندر الم‏

كه باران رحمت بيايد فرود

ز الطاف آن قادر ذى وجود

به تغيير اوضاع همه چشم براه

كه آيد يكى رهبر پر ز جاه‏

همين رهبران هاديان ره‏اند

ز سوى خداوندى و دل آگه‏اند

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 285

به مردم همه حاكم و مقتدا

قدمهاى آنان به راه خدا

كسى پا گذارد به سوى بهشت‏

بپويد رهى همچو نيك سرشت‏

كه بشناسد اين رهبران نكو

بود با صفاتى چنين روبرو

از آنان اطاعت كند در عمل‏

جدا ماند از خلق و خوى دغل‏

همين رهبران هم شناسد نيز

همو را كه نبود همى فتنه‏خيز

بجز اين جهنم بود جايشان‏

در اين ره بود بيگمان پايشان‏

خدا دين اسلام و هر چه در اوست

كه دين پسنديده و بس نكوست‏

شما را بداد اختصاصى چنين‏

شما را بفرموده با آن قرين‏

كه در آن نشانى ز آسايش است

نشانى ز صلح و ز آرامش است‏

از اين رو نمودش خدا انتخاب‏

كه دارد نشانها ز خير و صواب‏

براهين آنرا نموده بيان

چه پنهان و ظاهر نموده عيان‏

براهين آن مى‏نگردد تمام‏

كه پاينده‏تر مى‏شود اين نظام‏

براهين تازه شود آشكار

كسى را كه باشد چنين انتظار

در اين شيوه رشدى بيايد نعم‏

بود هر چه لطفى از آن ذو كرم‏

در اين ره سياهى شود برطرف

از اين ره رسد آدمى بر هدف‏

ز علم و ز حكمت گشايد درى‏

دهد آدمى را همى برترى‏

شود ريشه‏كن معضل و مشكلات

نماند بجا مشكل و معضلات‏

حدودش مشخص بود در مسير

كه باشد چنين شيوه‏اى دلپذير

نشان داده آنچه كه باشد مجاز

از اين ره شود آدمى سرفراز

شفاى مريضان و هر دردمند

كه افتاده باشد بدام و كمند

پناهى به درماندگان به راه‏

بر آنان كه بوده به سختى گواه‏

به قرآن پر مايه دارد وجود

به امر خداوند حىّ ودود

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 286

152علامتهاى منحرف

خداوند عالم دهد مهلتى

به هر گمرهى مى‏دهد فرصتى‏

همان گمره غافل از كار خويش‏

كه گيرد ره هر گناهى به پيش‏

نه راهى منظم بپويد همى

نه با رهبرى او نشيند دمى‏

از حوادث پند بگيريم

چو هنگام كيفر بيايد ز راه

شود ظاهر آن دم چو جرم و گناه ز پرده‏

بيفتد نشانى برون‏

ز جرم و خطاهاى بيش و فزون‏

ز پوشيدن ديده از هر صواب

عبادات يزدان براى ثواب‏

براى همين اشتباه و خطا

نشد درد آنان از اين ره دوا

چنان آرزوها نيامد بدست

تو گويى كه آمد بر آنان شكست‏

از آنان نشد بر طرف آن نياز

كه بودى چنان آرزويى دراز

شما را و خود را كنم بر حذر

از اين شيوه كايد پى آن خطر

ببايد كه سودى برد هر كسى‏

ز خويش و كند قدر خود بررسى‏

خردمند و دانا همان كس بود

كه گر گفته‏اى راز كس بشنود

كند فكر و پاسخ دهد بر سؤال‏

كه باشد پسنديده اينسان روال‏

بگيرد همى پند از اين روزگار

سپس راه خود را كند آشكار

ره روشنى را كند طى همى‏

نبايد كه غافل بماند دمى‏

كه ماند ز خوف و خطر در امان

قصورى نيايد ورا در گمان‏

هميشه جدا ماند از انحراف‏

شود با خطاها همى در مصاف‏

به گمره نبايد كه يارى دهد

به انجام كارى چنين پا نهد

به بيراهه رفتن، به شرح و بيان‏

كه تحريفى از آن بيايد عيان‏

نبايد كه ترسد ز حرف و كلام

كه باشد حقيقت به سعى تمام‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 287

ايا سامع اكنون تو بشنو سخن

رها كن تو خود را ز رنج و محن‏

ز غفلت برون آى و منما شتاب‏

هم اكنون بنه پا به راه صواب‏

به گفتار پيغمبر نيك رأى

تو بنما توجّه به ملك و سراى‏

هر آن كس كه جز اين بود در سرش‏

بدينگونه فكرى بود بر سرش‏

رهايش تو بنما مشو هم قدم

مر او را كه بر خود نمايى ستم‏

تو بايد به فرمان و امر خدا

ز فخر و تكبر بمانى جدا

به ياد آور آن قبر تاريك خويش

در اين باره بايد شوى دل پريش‏

كه حتما تو خواهى نمودن عبور

به هرگاه بى گه به قبر و به گور

بدانگونه بينى ز مردم روش

كه باشد ترا خلق و خوى و منش‏

درو مى‏كنى آنچه را كاشتى‏

ببينى بخود آن چه را داشتى‏

به فردا به پيش تو آيد يقين

هر آنچه كه بودى تو با آن قرين‏

بكن جاى پاهاى خود استوار

كه راه خدا باشدت برقرار

ايا سامع اين گفته از من شنو            

به ياد آور هنگام و وقت درو

به ره باشدت بينهايت خطر

كه باشد ترا همچو نار و شرر

در اين ره ببايد كه كوشش كنى

حريصانه بايد كه پويش كنى‏

ايا آنكه از كار خود غافلى‏

بدينگونه در غفلت كاملى‏

چو قرآن نسازد ترا هيچكس

دل آگاه و باشد ترا دادرس‏

شرك و قتل

بود اين چنين مطلبى در كتاب

كتاب خداوند مالك رقاب‏

هر آنچه خدا را به خشم آورد

به خشم و غضب ره چنين بسپرد

و يا آنكه راضى كند در عمل

خداوند يكتا و عزّ و جل‏

بود هر كه را اين چنين خصلتى‏

به كوشش ببايد چنين فرصتى‏

كه در راه يزدان گذارد قدم

به راه همان قادر ذو كرم‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 288

بود گر چه او را بدانسان روال

بود همچنان بنده‏اى بد خصال‏

بميرد اگر توبه نايد به پيش‏

يقينا شود عاقبت دلپريش‏

بدينگونه كارش ندارد ثمر

بيفتد به چنگال خوف و خطر

يكى اين كه بهر خداى ودود

خدايى كه دارد به هر جا وجود

شريكى شود قائل اندر سراى

به فكرى بدينسان بماند بجاى‏

ديگر اين كه از روى خشم و غضب‏

ز غيظ و ز قهر و ز رنج و تعب‏

كس ديگرى را به قتل آورد

ز جرم و خطا ره چنين بسپرد

و يا اين كه خود را بسوى فنا

شود رهنمون از گناه و خطا

يكى اين كه وى را بود انتقاد

ز كارى كه او را به همراه باد

پى بهره‏بردارى از مردمان‏

به دين بدعتى را نمايد عيان‏

دو رويى بود كار وى در عمل

چو افراد بدخوى و پست و دغل‏

چو باشد نمونه ز خروار مشت‏

ببايد كه بى‏دقتى را بكشت‏

بدقت نظر كن تو بر اين سخن

مبادا كه افتى به دام محن‏

ز حيوان چو آيد سخن از هدف‏

بغير از شكم كو كه آيد به كف‏

همه همّ آنان بود اين چنين

كه با حمله گشته سراسر قرين‏

زنان را بدينگونه باشد روش‏

بر آنان بدينگونه باشد منش‏

پى زينت اين جهان‏اند و بس

چو اينان نباشد يقين هيچكس‏

از اينان تباهى بماند بجاى‏

به سوى تباهى رود اين سراى‏

هدف زين سخن اين بود در نظر

كه شهوت بود در جهان پر خطر

به سوى تباهى برد آدمى‏

چو غافل بماند در اين ره دمى‏

بود مؤمنين را بدينسان صفات

به دور زمان و به دور حيات‏

بدرگاه يزدان فروتن بود

در اين ره چنين حاصلى بدرود

هراسى بود در دلش از خدا

ز يادش نباشد به يكدم جدا

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 289

153رهبران الهى

دل و چشم دانا چو پايان كار

ببيند ز پستى و از اقتدار

مبلّغ بگفته فراوان سخن‏

ز خير و سعادت ز شرّ و محن‏

پيمبر بخوانده همه بر صواب

جدايى ز رنج و ملال و عذاب‏

نگهبان آن باشد هر جا امام‏

به حفظش بدينسان نهادند گام‏

شما پس پذيرا شويد اين روش            

كه ارزنده باشد بدينسان منش‏

گروهى دورو غوطه‏ور گشته‏اند

به راه خطا پا چنين هشته‏اند

ز فرمان يزدان بمانده به دور

ز بدعت شده آن چنان در سرور

شود مأمن اين گونه عزلت‏نشين‏

بماند سراپا غمين و حزين‏

سخنگو شده كاذب بد خصال

سخن‏ها بگويد به سبك و روال‏

رها كرده ما را كه زيبنده‏ايم‏

به راه خدا بهترين بنده‏ايم‏

ز ما علم و دانش منور شود

درخشش ز ما جمله پر بر شود

در گنج دانش به عالم منم‏

گرفتار فرمان و ماتم منم‏

ز در وارد خانه بايد شدن

جز اين هر كه باشد بود در فتن‏

بجز در هر آن كس رود در درون‏

در اين ره كند سعى و كوشش فزون‏

بود همچنان سارقى بى‏گمان

به هر عصر و هر عهد و در هر زمان‏

پزشك و درمان مرض‏هاى اجتماعى

بر آن خانواده بود امتياز

ز قرآن آن خالق سرفراز

همان اهل بيت رسول خدا

كه مانده ز جرم و خطايا جدا

چو گنجى نهفته ز علم‏اند و جود

ز راهى پسنديده از آن ودود

اگر لب گشوده به حرف و كلام‏

حقيقت بود گفته‏ها و السلام‏

و گر هم نيايد از آنان سخن

نباشد نشانى ز رنج و محن‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 290

كسى را نباشد چنان جرأتى

كه پيدا كند اين چنين فرصتى‏

به پيشى گرفتن گذارد قدم‏

ز نسل عرب يا كه ملك عجم‏

كه خاموشى از روى حكمت بود

اگر بسته لبهاى آنان شود

از اين رو كسى كو بود رهنماى‏

ببايد چو مردان پاكيزه راى‏

سخن راست گويد به ياران خويش

بدينگونه راهى بگيرد به پيش‏

كند فكر خود را مهيّاى كار

در اين ره بماند همى استوار

پى آخرت او بكوشد همى

نبايد كه غفلت نمايد دمى‏

كه انسان بپويد رهى اين چنين‏

به نابودى آخر شود او قرين‏

كسى را كه دقت بود در عمل

جدا ماند از شكوه‏هاى دغل‏

در اين باره بايد كند جستجو

مبادا شود با زيان روبرو

بدينگونه باشد اگر در مسير

نباشد ورا اين روش دلپذير

ببايد كه تركش كند بيدرنگ‏

كه افتد بدام و به چنگال ننگ‏

و گر هم كه سودى برد در گذر

بود راهى اين گونه او را به بر

به كارى بدينسان ادامه دهد

به راهى بدينگونه پايى نهد

هر آن كس جدا باشد از اين روش

ورا باشد اين گونه راه و منش‏

بود همچو آن كس كه در كوره راه‏

گذارد قدم با دلى پر ز آه‏

به پيش آيد او را اگر انحراف

بپويد رهى اين چنين بر خلاف‏

ز راه خدايى بماند به دور

بماند جدا از نشاط و سرور

جدا مانده از راه و مقصود خويش

بگيرد ره و ديگرى را به پيش‏

و ليكن بود با خبر گر كسى‏

در اين ره گذارد قدمها بسى‏

بود چون كسى كو به راه درست

نهاده قدم همچو مردان چست‏

به مقصود خود مى‏رسد بيگمان‏

چو مردان با عزّ و نيكو روان‏

ببايد چو دانا بيابد رهى

كه باشد در آن ره ورا آگهى‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 291

بمقصود خود مى‏رسد در مسير

ورا مى‏شود زندگى دلپذير

شود يا كه جز اين ره وى تمام‏

به جاى نخستش بود پا و گام‏

قلب و مغز خدايى

بدان هر ظاهرى چون باطن خويش

بود در اين جهان پر ز تشويش‏

از اين رو چو ظاهر پسنديده باد

ز باطن نشانى بدينگونه باد

و گر ظاهر هر چه باشد پليد

بود خوبى از آن به هر جا بعيد

بفرموده پيغمبر خوش خصال

بدينگونه باشد خدا را روال‏

به بنده كند رحمت بيحساب‏

ولى خصم او باشد و در عتاب‏

بود دشمن كار و كردار او

چو مى‏بيند آن خوى و رفتار او

گهى هم طرفدار ايشان شود

ز نيكى اگر حاصلى بدرود

ولى عاملش را بود چو عدو

شود با روالى چنين روبرو

اثر نيت در كارها

بدان هر گياهى كه دارد ثمر

چو خواهى كه باشد ثمر مستمر

ز آب آن نباشد يقين بى‏نياز

از اين ره شود شاخه‏هايش دراز

ولى مختلف باشد آبى كه هست

ثمر آيد از آب نيكو به دست‏

گوارا بود گر كه آب زمين‏

دهد ميوه‏هايى گوارا يقين‏

درختش دهد ميوه‏هاى سليم

كه باشد در آنجا بدانسان مقيم‏

ولى گر كه آلوده باشد بدان‏

بدى باشد از ميوه‏هايش عيان‏

بود تلخ و بيمزه آن ميوه‏ها

كه خوردن از آنان بود ناروا

154 عجايب خفاش

بفرمود مولا على اين كلام

كه دارد نشانى ز علم تمام‏

بود شب پره خلقتى از خداى‏

خداوند با عزّ و فرخنده راى‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 292

سپاس آن خداى عظيم و بزرگ

خداوند دانا خداى سترگ‏

بود ناتوان هر نشانى كه هست‏

كه از وى نشانى بيارد به دست‏

ز دركش بود عاجز هر آدمى

كه فكرش بود همچنان شبنمى‏

يكى قطره باشد به بحرى عظيم‏

به بحر وجود خداى كريم‏

از اين رو نيابى تو راهى چنين

شود منتهى بر خداى مبين‏

به حق باشد آن خالق ذو وقار

كه هر جا نشانش بود آشكار

ببيند ورا چشم دل بى‏گمان

چو بينا شود فارغ از اين جهان‏

به كنهش نبرده پى هرگز عقول‏

كه آيد شبيهى ورا در اصول‏

نگنجد وجودش به وهم و خيال

بود فارغ از اين چنين قيل و قال‏

كه آيد چو وهم و گمان در وجود

بيابد شبيه آن خداى ودود

نبودش نيازى پى گفت و گو

 كه با خلقتى گردد او روبرو

به امرش جهان آمد اينسان پديد

ز عزم و توانش به اينجا رسيد

نبودى ورا آن چنان جرأتى

كه پيدا نمايد چنان فرصتى‏

تمرّد نمايد ز امر خدا

ز راه اطاعت بماند جدا

مطيعى به وى شد ز روى ادب

نبودش نشانى ز رنج و تعب‏

به خلقت بود رمز و رازى عجيب‏

كه خفاش از آنان ببرده نصيب‏

در آن ريزه‏كارى فراوان بود

در آن قدرتى بس نمايان بود

ز نورى كه هر جا رسد بى‏درنگ‏

بر آن شب پره مى‏شود عرصه تنگ‏

ز ظلمت كه هر كس ببيند عذاب

گريزد ز چنگال آن با شتاب‏

بر آن شب‏پره مى‏شود دلپذير

چو اين گونه باشد ورا در مسير

چگونه ميسر بود اين چنين

بجز قدرت آن خداى مبين‏

ز نورى كه گشته جهان بهره‏ور

بود رهنمايى براى بشر

نشانى بود از خداى كريم

خداوند دانا خداى عظيم‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 293

و ليكن كند عاجز آن شب‏پره

به هر جا كه باشد به كوه و دره‏

از اين رو به لانه بماند نهان‏

نبايد ببيند ز نورى نشان‏

كه سالم بماند ورا ديده‏ها

بماند جدا از عذاب و بلا

بود پلك چشمان آن روى هم‏

ز سستى به روز و نباشد الم‏

بخوابى فرو مى‏رود وقت روز

در آيد چو خورشيد عالم فروز

ولى چون چراغى بود وقت شب‏

در آنگه جدا باشد از هر تعب‏

به ظلمت بدنبال روزى رود

به تاريكى شب مهيا شود

چو شب رفت و روزى دگر شد پديد

ز خورشيد روشن چو نورى رسيد

به لانه رود از پى خورد و خواب

ز تاريكى هرگز نبيند عذاب‏

منزّه بود آن خداى بزرگ‏

خداوند دانا خداى سترگ‏

كه شب را نموده برايش چو روز            

نباشد اگر هور عالم فروز

بدنبال روزى رود وقت شام‏

ورا باشد هر لحظه سعى تمام‏

ولى روز وى وقت آسايش است

ورا وقت آسايش و رامش است‏

ز گوشتش خدا داده آنرا دو بال‏

رسانيده او را به حد كمال‏

كه پروار او را ميسر كند

وجود خود اين گونه پر بر كند

پرى كو كه باشد ورا در بدن‏

ورا چون پرنده نباشد به تن‏

ولى با دو بالى كه از گوشت باد

در آيد به پرواز و نقصى مباد

به بالش كسى را چو آيد نگاه‏

به رگهاى وى آيد او را گواه‏

نه نازك بود تا كه آيد شكاف

ببال و هويدا شود انحراف‏

نه آنسان كلفت است و باشد ضخيم‏

كه آيد ز سنگينى‏اش ترس و بيم‏

چو پرواز باشد ورا در هوا

ز فرزند خود كى بماند جدا

به همراه خود مى‏برد در بغل‏

كه باشد ز نيروى عزّ و جل‏

شود تا قوى باشد اينسان روال

بدينسان بود چون ورا نيست بال‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 294

چو آماده از بهر پرواز شد

چو روزى بدينگونه آغاز شد

ز ما در جدا گردد آن پر توان‏

پى رزق و روزى رود بى‏امان‏

منزّه بود آن خداى ودود

كه آورده اين صنع خود را وجود

بدون نمونه به نيروى خويش‏

ره خلقت اينسان گرفته به پيش‏

155اعلام خطر امام در باره بصره

خبر مى‏دهد آن امام همام

ز بصره به سعى و به جهد تمام‏

به شرطى چنان هر كه قادر بود

ببايد چنين حاصلى بدرود

عبادت كند آن خداى كريم

خداوند دانا خداى رحيم‏

اگر امر من را پذيرا شديد

به راه اطاعت مهيا شديد

شما را بلطف خدا در مسير

برم تا شود راهتان دلپذير

شما را شوم رهنمون در بهشت‏

چو مردان آگاه و نيكو سرشت‏

اگر چه بود رنج و زحمت زياد

به تلخى گرايد اگر هر چه باد

همان عايشه فكرت اين زنان‏

گرفته بود فكرتش پر زيان‏

ورا كينه باشد به دل بى‏حساب

چو ديگى كه جوشان بود پر ز آب‏

به مسند اگر ديگرى مى‏نشست‏

زمام عمل بودش اينسان به دست‏

اگر خواهشى مى‏شد از وى چنين

كه او را كند خسته و دل‏غمين‏

قيامى كند تا شود سرنگون‏

بپويد رهى را به سعى فزون‏

پذيرا نمى‏شد كه گامى نهد            

به راه و بدينگونه فرصت دهد

بدنيا بود محترم بهر من‏

اگر چه مرا باشد از او محن‏

كه بود همسر آن رسول خدا

شريكى بر آن رهبر و مقتدا

حساب قيامت بدست خداست‏

حسابى بدينگونه او را رواست‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص 295

وصف ايمان

منوّر بود چون چراغى ز نور

كند آدمى را ز محنت به دور

منور كند راه هر آدمى‏

به نيكى كند بهر وى همدمى‏

بود رهنمايى به راه بشر

رها سازد او را ز خوف و خطر

به شايستگى مى‏كند رهبرى‏

برد آدمى را سوى برترى‏

ز ايمان شود علم و دانش زياد

چو پيدا شود بينشان اتحاد

به دانستن از مرگ آيد هراس‏

هراسى كه نتوان نمودش قياس‏

به مرگ عمر دنيا بپايان رسد

در اين باره رنج فراوان رسد

به دنيا بدست آيدت آخرت‏

بود گر ترا اين چنين مكرمت‏

به روز قيامت بهشت برين

همانكو بود در دو عالم بهين‏

شود آشكارا به امر خداى‏

خداوند با عزّ و فرخنده راى‏

به سويى دگر نار دوزخ بود

كه شعله‏ور از امر يزدان شود

بيفتد به جان همه گمرهان‏

به امر خداوند نيكو عنان‏

كسى را نباشد توان فرار